Ekonomia

Ekonomia 

 – nauka społeczna analizująca oraz opisująca produkcję,

dystrybucję oraz konsumpcję dóbr.

 

 

Podstawowe zagadnienia ekonomii

Ekonomia jest nauką o tym, jak jednostka i społeczeństwo decydują o wykorzystaniu zasobów (wszystkich, gdyż wszystkie zasoby mają alternatywne zastosowanie i z definicji są w niedoborze) – które mogą mieć także inne, alternatywne, zastosowania – w celu wytwarzania różnych dóbr i rozdzielania ich na konsumpcję obecną lub przyszłą, pomiędzy różne osoby i różne grupy w społeczeństwie.

Termin ekonomia pochodzi z greckiego οίκος (oikos) – dom i νομος (nomos) – prawo, reguła. Pierwszy raz pojawia się u Ksenofonta – taki tytuł nosi jedno z jego dzieł. Starożytni przez to słowo rozumieli zasady prowadzenia gospodarstwa domowego. Inna szkoła mówi, że słowo ekonomia jest połączeniem słów oikos – dom, gospodarstwo domowe i nomeus – człowiek, który zarządza, przydziela. Czasownik oikonomeo oznacza więc kierowanie domem. Ksenofont rozumiał oikonomikos jako kierowanie gospodarstwem domowym.

Jednym z podstawowych pojęć ekonomii jest rzadkość dóbr. Niemal wszystko jest rzadkie: żadna ilość dóbr nie jest w stanie całkowicie usatysfakcjonować społeczeństwa, bez względu na stopień zamożności każdy chce mieć więcej. Ekonomia nazywa ten stan nieograniczonością potrzeb ludzkich. Przedmiot zainteresowania ekonomii częściowo pokrywa się z zagadnieniami badanymi w ramach innych nauk społecznych, ale ekonomia zajmuje się głównie relacjami zachodzącymi między kupującym a sprzedającym oraz analizą rynku.

 

 

Działy ekonomii 

 

Tradycyjnie ekonomię dzieli się na mikroekonomię, która zajmuje się tym, w jaki sposób gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa podejmują decyzje i jak współdziałają na konkretnych rynkach, oraz na makroekonomię, która skupia swoją uwagę na badaniu całej gospodarki.

Dzisiaj ekonomiści, uwzględniając oddziaływanie handlu zagranicznego i wzajemne powiązania gospodarcze na świecie, wyróżniają również dodatkowo, jako działy ekonomii, międzynarodowe stosunki gospodarcze – zajmujące się uwzględnieniem wpływu międzynarodowej wymiany handlowej na gospodarkę państwa oraz gospodarkę światową – dział ekonomii zajmujący się gospodarką całego świata jako jednego organizmu.

Pod pojęciem ekonomii pozytywnej rozumie się stwierdzenia będące naukowym i obiektywnym wyjaśnieniem funkcjonowania gospodarki (na przykład do ekonomii pozytywnej należy stwierdzenie „Dwukrotne zwiększenie opodatkowania wyrobów tytoniowych spowoduje spadek ich konsumpcji”), natomiast sądy ekonomiczne oparte na subiektywnym systemie wartościowania określane są mianem ekonomii normatywnej (przykładowo "Rząd polski powinien prowadzić politykę mającą na celu obniżenie poziomu konsumpcji wyrobów tytoniowych"). Obok ekonomii pozytywnej i normatywnej wyróżniamy także pojęcie sztuki ekonomii, które dotyczy zagadnień polityki. Sztuka ekonomii wiąże naukę ekonomii z ekonomią normatywną i stawia następujące pytania: Jeśli takie są czyjeś cele normatywne (ekonomia normatywna) i jeśli tak funkcjonuje gospodarka (ekonomia pozytywna), to jak można najlepiej osiągnąć te cele.

^{Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !}

Geofizyka

Geofizyka 

– dyscyplina w dziedzinie nauk o Ziemi, w której bada się Ziemię jako planetę metodami naukowymi używanymi w fizyce.

Przedmiotem badań w geofizyce są procesy fizyczne zachodzące obecnie oraz w przeszłości w geosferach: litosferze, atmosferze i hydrosferze. Celem badań geofizycznych jest wyjaśnienie zjawisk obserwowanych w Ziemi na gruncie pojęć i terminów fizyki wykorzystując prawa i teorie fizyki. Geofizyka jest nauką teoretyczną, której ważnym elementem są także obserwacje i eksperymenty terenowe. Do grona światowej sławy geofizyków należą np. Maurycy Pius Rudzki (1862-1916), Emil Wiechert (1861-1928) czy Andrija Mohorovičić (1857- 1936), czasem zalicza się do nich także wielkich fizyków: np. Galileusza (1564-1642), czy Izaaka Newtona (1643-1727) oraz matematyków: np. Johanna Carla Friedricha Gaussa (1777-1855). Do nauk o Ziemi należą także: geologia, geografia, geodezja, oceanografia i meteorologia. 

Geofizyka składa się z 5 podstawowych dziedzin:

• fizyki Ziemi,
• nauk o atmosferze i oceanie,
• hydrologii,
• fizyki przestrzeni kosmicznej,
• badań polarnych.

Częścią geofizyki jest też geofizyka stosowana.

Nauki o ziemi zajmują się badaniem pól fizycznych oraz fizycznych właściwości Ziemi (jako planety) oraz poznawaniem jej budowy. Może być uważana tak jak inne nauki o Ziemi za część nauk planetarnych. Podstawowe metody nauk o Ziemi to:

• geoelektryka
• geofizyka otworowa
• geomagnetyzm
• grawimetria
• magnetometria
• radiometria geofizyczna
• sejsmika
• sejsmika górnicza
• sejsmologia
• sejsmologia górnicza

Hydrologia

Nauki o przestrzeni kosmicznej

• astrofizyka
• planetologia

Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !

Psychologia

 

Psychologia 

 (od stgr. ψυχή Psyche = dusza, i λόγος logos = słowo, myśl, rozumowanie) 

 

– nauka badająca mechanizmy i prawa rządzące psychiką oraz zachowaniami człowieka. Psychologia bada również wpływ zjawisk psychicznych na interakcje międzyludzkie oraz interakcję z otoczeniem. W zasadzie psychologia dotyczy ludzi, ale mówi się o psychologii zwierząt (czyli zoopsychologii), chociaż zachowaniem się zwierząt zajmuje się także dziedzina biologii – etologia.

 

 

 

Opis 

 

Nauki, z których czerpie psychologia, to głównie socjologia, antropologia, filozofia i biologia, ale dzięki wypracowaniu własnych metod eksperymentalnych psychologia jest nauką samodzielną. Psychologia zaliczana jest do nauk społecznych, także do nauk humanistycznych. Ostatnio jest także zaliczana do nauk behawioralnych (nauk o zachowaniu) razem z socjologią, etologią, antropologią kulturową, kryminologią, niektórymi działami medycyny (psychiatrią, medycyną behawioralną).

Psychologia akademicka zajmuje się m.in.

• procesami poznawczymi – postrzeganiem, myśleniem, wyobrażaniem, pamięcią (psychologia poznawcza);
• nabywaniem mowy i powiązaniem jej z pozostałymi procesami psychicznymi (psycholingwistyka);
• rozwojem i zmianami mechanizmów psychicznych (psychologia rozwoju człowieka);
• emocjami, procesami motywacji, stałymi cechami psychicznymi (psychologia osobowości);
• postrzeganiem osób i psychicznymi aspektami interakcji między ludźmi (psychologia społeczna) oraz komunikacją między nimi (negocjacje, mediacje);
• związkiem procesów psychicznych i funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego (neuropsychologia), fizjologicznym podłożem procesów psychicznych (psychofizjologia), ewolucyjnymi aspektami mechanizmów psychicznych (psychologia ewolucyjna);
• psychologicznymi aspektami religii, twórczości naukowej i artystycznej oraz innych obszarów funkcjonowania człowieka;
• zaburzeniami osobowości (patopsychologia).

Psychologia stosowana zajmuje się zastosowaniem wiedzy psychologicznej w:

• zaburzeniach procesów psychicznych (psychopatologia), ich diagnozowaniu i leczeniu (psychologia kliniczna) – pokrewną dziedziną medycyny jest psychiatria,
• diagnozie i rehabilitacji osób z uszkodzeniami centralnego układu nerwowego (neuropsychologia),
• korygowaniu zaburzeń relacji społecznych oraz w związkach partnerskich i rodzinie (psychoterapia, psychologia małżeństwa i rodziny),
• psychicznych uwarunkowaniach chorób somatycznych, promocji zdrowia i działań praktycznych na terenie medycyny (psychologia zdrowia)
• wymiarze sprawiedliwości (psychologia sądowa),
• problemach szkolno-wychowawczych, funkcjonowaniu instytucji szkolnych i wychowawczych (psychologia wychowawcza),
• organizacjach (psychologia organizacji) i przedsiębiorstwach (psychologia pracy),
• zachowaniach ekonomicznymi ludzi (psychologia ekonomiczna),
• w wojsku, sporcie, wyznaniach i w wielu innych obszarach.

Dziedzina psychologii na pograniczu statystyki zajmująca się konstrukcją testów psychologicznych to psychometria. Obecnie coraz lepsze rezultaty daje łączenie psychologii z neurobiologią (zob. także cognitive neuroscience).

Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !

Pedagogika

Pedagogika 

 (gr. Παιδαγωγική) 

– zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach, metodach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych. Pedagogika jest nauką o procesach wychowawczych, czyli teorią działalności wychowawczej; samo postępowanie wychowawcze nazywa się natomiast często pedagogią (gr. paidagogia), któremu to pojęciu bliskie jest określenie "sztuka wychowania" (łac. ars educandi).

Pedagogika należy do nauk społecznych, stanowi zespół nauk o wychowaniu, teorię działalności wychowawczej. Na jej gruncie formułuje się istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesów wychowawczych. Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować wiedzę o rzeczywistości, przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym.

Do głównych instytucji takiego wychowania zalicza się: rodzinę, przedszkole i szkołę. Obecnie zakres zainteresowań pedagogiki jest o wiele szerszy i obejmuje: samowychowanie i samokształcenie młodzieży i dorosłych, oddziaływanie wychowawcze instytucji wychowania pozaszkolnego, głównie: środków masowej komunikacji, organizacji młodzieżowych, placówek kulturalnych (teatrów, klubów, muzeów i in.), instytucji wychowania religijnego itp.

Jej staropolska nazwa pochodzi od greckiego παιδαγωγός (paidagogos - "prowadzący dziecko"). Początkowo termin obejmował opiekę, nauczanie i wychowanie dzieci, z czasem mylnie pedagogami zaczęto nazywać osoby zajmujące się wychowaniem zarówno praktycznym jak i teoretycznym. Zajmuje się ona formułowaniem teorii, celów, treści, metod, środków i form procesu wychowania, a także stanowi zasób wiedzy praktycznej na ten temat.

Przedstawicielami pedagogiki jako nauki jest pedagog kod zawodu 244104 o odpowiedniej specjalności pedagogicznej po ukończonych studiach wg. standardów nauczania dla kierunku: pedagogika.

Zadaniem pedagogiki jako nauki jest wyposażenie tych, którzy organizują przebieg nauczania i wychowania w wiedzę o skuteczności różnego rodzaju zabiegów dydaktyczno-wychowawczych. Towarzyszą temu celowi następujące zadania:

• gromadzenie wiadomości o rzeczywistości wychowawczej;
• analiza tej rzeczywistości, wykrywanie związków i zależności między elementami owej rzeczywistości i wyjaśnianie ich;
• dostarczanie wiedzy potrzebnej do przekształcania rzeczywistości wychowawczej.

Pedagogika wyrosła na gruncie filozofii. Dopiero od XVII wieku, głównie dzięki J. A. Komeńskiemu pedagogika stała się odrębną i samodzielną dyscypliną naukową, jednak poglądy na wychowanie nawiązują do filozoficznych i ideowych przesłanek swojej epoki.

 

 

Kierunki pedagogiczne 

 

• pedagogika naturalistyczna
• socjologizm pedagogiczny
• pedagogika kultury
• pedagogika marksistowska
• felicytologia
• antypedagogika
• pedagogika krytyczna
• pedagogika miejsca
• krytyczna pedagogika miejsca
• pedagogika pracy
• pedagogika opiekuńczo-wychowawcza
• pedagogika zachowania
• pedologia
• psychopedagogika
• pedagogika religii
• pedagogika egzystencjalna
• pedagogika kreatywna
• pedagogika społeczna

 

 

Dyscypliny pedagogiczne 

 

• pedagogika ogólna - (ujmuje człowieka jako funkcjonalną całość)
• teoria wychowania - (moralnego, społecznego, fizycznego, estetycznego)
• dydaktyka (ogólna i szczegółowa) - (teoria kształcenia)
• pedagogika specjalna (surdopedagogika, tyflopedagogika, oligofrenopedagogika, pedagogika terapeutyczna, pedagogika resocjalizacyjna)
• andragogika - (teoria oświaty dorosłych);
• pedeutologia - (nauka dotycząca nauczyciela);
• teoria systemów oświatowych
• pedagogika porównawcza - (analiza systemów oświatowych różnych krajów w powiązaniu z ich społecznym i ekonomicznym rozwojem),
• pedagogika społeczna - (zajmująca się problematyka środowiskowych uwarunkowań procesów wychowania)
• pedagogika kształcenia zawodowego

Pedagogika specjalizuje się w bardzo wielu aspektach życia jednostki, związanych nie tylko z wychowaniem czy nauczaniem. Prowadzi również działania mające na celu polepszenie lub zahamowanie cech patologii społecznej, w tym psychopatii i socjopatii poprzez organizowanie działań profilaktycznych (psychoprofilaktyka).

Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !

Socjologia

Socjologia 

- nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmiany społeczeństwa.

Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian. Badają zarówno jednostki uwikłane w grupy społeczne, jak i międzyludzkie relacje (na przykład rodzinę, wspólnoty, stowarzyszenia, zrzeszenia). Relacje międzyludzkie ujęte w społecznej dynamice mogą ludzi łączyć tworząc grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa, lub dzielić przez społeczne podziały.

Już w starożytności istniała na wysokim poziomie ogólnie pojęta myśl społeczna. Socjologia jako nauka o społeczeństwie miała trzech ojców. Pierwszym (w europejskim kręgu kulturowym) był Platon, następnie Giambattista Vico oraz, tak powszechnie uznawany za jedynego, Auguste Comte. Przedmiotem badań nauki o społeczeństwie jest grupa społeczna ujęta w kategoriach stanu i zmiany.

Socjologowie badają jednostki o tyle, o ile są one w pewnych wewnętrznych relacjach między sobą. Jednostka jako indywiduum nie jest przedmiotem badań socjologii, a zajmuje się nią nauka zwana psychologią.

Pod koniec XIX wieku następowały gwałtowne przemiany w łonie europejskich społeczeństw preindustrialnych. Doprowadziły do powstania społeczeństwa industrialnego. Obecnie mówi się o początkach ery społeczeństw postindustrialnych. Narodziny socjologii wiążą się z tymi gwałtownymi zmianami społecznymi, stąd wielu teoretyków uważa, że głównym przedmiotem badań socjologii są nowoczesność i społeczeństwo przemysłowe.

Efekty zastosowań socjologii i badań socjologicznych można zaliczyć do trzech kategorii:

• budzenie, ujawnianie uprzednio niedostrzeganej problematyki;
• wskazywanie na możliwości wywoływania skutków długofalowych;
• wskazywanie bezpośrednich, a dotąd nieznanych możliwości zastosowawczych.

Socjologia jest wykładana jako przedmiot akademicki na wielu kierunkach studiów oraz funkcjonuje jako oddzielny kierunek studiów na wielu uczelniach w Polsce.

 Funkcje socjologii

 

Adam Podgórecki wyróżnia pięć podstawowych funkcji socjologii, rozumianej przez niego jako nauka o ogólnych prawach zbiorowego, skoordynowanego działania ludzkiego:

• Diagnostyka społeczna (socjografia) dąży do zebrania danych o rozmaitych dziedzinach życia społecznego w sposób intersubiektywnie sprawdzalny i systematyczny, a przy tym subiektywnie rozumiany. Początek jej dały badania Fryderyka Engelsa dotyczące położenia klasy robotniczej w Anglii. Bada ją socjologia diagnostyczna.

• Funkcja apologetyczna ujawnia się wtedy, gdy dzięki zebranym w wiedzę socjologiczną danym dla celów pozanaukowych chwali się pewne sytuacje społeczne, instytucje, koncepcje. Tak wykorzystywana była między innymi w III Rzeszy, ale w wersji subtelniejszej jest używana także w innych państwach i okresach historycznych. Dzieje się tak dlatego, że w naukach społecznych można dobierać dla z góry przyjętej tezy dogodną argumentację.

• Funkcja demaskatorska może być rozumiana na dwa sposoby: metodologiczny i oceniający. W rozumieniu metodologicznym demaskowanie to ukazywanie pewnych cech, które nie są łatwo uchwytne na pierwszy rzut oka lub wskazywanie na zmienne niezależne, które tkwią u podstaw pewnych zjawisk, a są przesłonięte przez pozorne zmienne niezależne. W rozumieniu emocjonalnym albo oceniającym chodzi o wskazywanie pewnych rzeczywistych motywacji, które są celowo lub nieświadomie ukrywane. Demaskatorstwo emocjonalne polega na ujawnianiu motywów, które chciałoby się starannie ukryć. Przykładem może być faktyczna i normatywna skuteczność przepisu prawnego.

• Funkcja teoretyczna to zarówno przygotowanie modelu teoretycznego dla uporządkowania zbioru zgromadzonych wcześniej danych empirycznych jak i wyjaśnienie opisywanych zależności, rozumienie wielości możliwych sytuacji międzyludzkich. Uzyskiwane dane mogą jednak wspierać rozmaicie sformułowane hipotezy ogólne. Jest obok funkcji diagnostycznej główną funkcją nauki socjologii.

• Funkcja socjotechniczna rozumiana jest jako zespół pewnych zleceń dotyczących tego, jak przy uwzględnieniu istniejących ocen społecznych dokonywać świadomych przekształceń po to, by osiągnąć zamierzone cele. Może obsługiwać zarówno oceny społecznie wartościowe jak i naganne. Jej zadaniem jest zarówno dawanie zaleceń w poszczególnych dziedzinach życia społecznego jak i przede wszystkim proponowanie ogólnych założeń praktycznego działania.

Adam Podgórecki nie rozstrzyga, czy socjotechnika (znana również jako inżynieria społeczna) jest odrębną dyscypliną czy jedną z możliwych funkcji nauki socjologii.

Funkcja naukowa i funkcja teoretyczna pozostają neutralne, natomiast funkcja apologetyczna, funkcja demaskatorska i funkcja socjotechniczna mogą być społecznie zaangażowane. Powiązanie funkcji demaskatorskiej z socjotechniczną znamionuje pozytywne zaangażowanie społeczne socjologii. Powiązanie funkcji diagonostycznej i socjotechnicznej z funkcją apologetyczną znamionuje negatywne zaangażowanie społeczne socjologii.

Subdyscypliny 

 

Zdefiniowanie socjologii jako nauki utrudnia także to, że brak jest jednej zintegrowanej teorii socjologicznej; jest ona nauką wieloparadygmatyczną - składa się z konkurujących ze sobą tradycji i szkół myślenia, z których najważniejsze to funkcjonalizm, teoria konfliktu, teoria wymiany, szkoła chicagowska, fenomenologia (socjologia), teoria ewolucyjna, strukturalizm, etnometodologia, teoria krytyczna i symboliczny interakcjonizm.

Często spotyka się podział dziedzin socjologii ze względu na skalę zjawisk społecznych, na:

• makrosocjologię (socjologię dużych struktur społecznych), która bada zjawiska społeczne dużej skali (na przykład dotyczące państw, ponadpaństwowe, globalne, dotyczące ras, klas społecznych czy warstw społecznych);
• mikrosocjologię (socjologię małych struktur społecznych), która bada zjawiska społeczne małej skali (na przykład interakcje międzyludzkie czy małe grupy społeczne).

Pole badawcze mikrosocjologii pokrywa się najczęściej z polem badawczym psychologii społecznej.

Ze względu na orientację badawczą można wyodrębnić:

• socjologię fenomenologiczną
• socjologię historyczną
• socjologię krytyczną
• socjologię matematyczną

Najważniejszym podziałem jest podział na specjalizacje. Część z nich uzyskała dużą autonomię w ramach socjologii. W Polskim Towarzystwie Socjologicznym mają swoje sekcje następujące specjalizacje:

• antropologia społeczna,
• praca socjalna,
• socjologia dewiacji i kontroli społecznej,
• socjologia medycyny,
• socjologia młodzieży i edukacji,
• socjologia miasta,
• socjologia nauki,
• socjologia pracy,
• socjologia prawa,
• socjologia religii,
• socjologia wsi i rolnictwa,
• socjologicznych problemów bezpieczeństwa narodowego,
• socjotechnika.

Podobnie jak w innych naukach socjologowie badają także historię socjologii oraz stosują i rozwijają metodologię badań socjologicznych.

Wyróżnia się także socjologię polityki, która bada podobne zjawiska jak politologia. Do stosunkowo nowych subdyscyplin należy socjologia Internetu.

Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !

Językoznawstwo (lingwistyka)

Językoznawstwo 

(lingwistyka) 

– dział nauk humanistycznych badających istotę, budowę i rozwój języka. Specjalista w zakresie językoznawstwa to językoznawca lub lingwista. Wyróżnia się lingwistykę teoretyczną i stosowaną.

Kierunki badań językoznawczych można połączyć w trzy następujące przeciwstawne pary:

• Językoznawstwo synchroniczne zajmuje się formą języka w danym momencie; językoznawstwo diachroniczne odkrywa historię języka (grupy języków) i zmiany jego struktury na przestrzeni czasu.
• Językoznawstwo teoretyczne próbuje budować modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka; językoznawstwo stosowane usiłuje wdrażać te teorie w praktyce.
• Makrolingwistyka lub językoznawstwo kontekstualne bada dopasowanie języka do otaczającego świata, a więc funkcje społeczne języka, proces nauki i wzbogacania języka, procesy wytwarzania i odbioru języka. Mikrolingwistyka lub językoznawstwo niezależne rozważa język jako taki, a więc jako byt niezależny od otaczającego świata.

Kierunek badań określany czasami jako lingwistyka ogólna lub lingwistyka, bez dodatkowych określeń, należy rozumieć jako językoznawstwo synchroniczne, teoretyczne i niezależne jednocześnie. Dziedzina ta jest uważana za jądro językoznawstwa.

W skład lingwistyki teoretycznej (ogólnej) wchodzą takie dziedziny jak:

• Gramatyka – nauka o zasadach budowy i odmiany wyrazów oraz o regułach składni danego języka. Wyróżnia się gramatykę opisową (synchroniczną) omawiającą aktualny stan języka oraz gramatykę historyczno-porównawczą (diachroniczną) przedstawiającą procesy jego zmian w czasie. Gramatyka jest to dział językoznawstwa obejmujący morfologię i składnię, jest to nauka o strukturze języka.
• Semantyka – dziedzina językoznawstwa zajmująca się analizą treści wyrażeń językowych; jest to nauka o znaczeniu wyrazów, badająca w jakim zakresie i charakterze budowa formalna wyrazu określa jego znaczenie.
• Składnia – nauka o budowie wypowiedzeń, określa sposób służący do łączenia wyrazów w zdania w całość gramatyczno-komunikatywną.
• Fonetyka – dział językoznawstwa badający stronę dźwiękową języka (głoski) i skupiający się na opisie ich właściwości fizycznych.
• Fonologia – dział językoznawstwa badający strukturę systemu dźwiękowego, m.in. funkcje głosek, ich alternacje, czy ograniczenia związane z występowaniem w różnych kontekstach
• Lingwistyka porównawcza – porównuje systemy językowe oraz bada ich historię w celu znalezienia uniwersalnych wartości języka.
• Lingwistyka historyczna – opisuje i objaśnia rozwój języków oraz ich pochodzenie
• Lingwistyka stosowana – umieszcza teorię lingwistyki w takich dziedzinach jak nauka języków obcych, tłumaczenie oraz patologia mowy.

Badania dotyczące lingwistyki prowadzone są przez wielu specjalistów z różnych dziedzin, którzy nie zawsze są ze sobą zgodni. Jak to określił Russ Rymer:

"Lingwistyka jest prawdopodobnie istotą, wokół której w akademickim królestwie trwają największe spory. Jest przesiąknięta krwią poetów, teologów, filozofów, filologów, psychologów, biologów, antropologów i neurologów, razem z ich krwią czerpana jest również krew gramatyków".

 

 

Zróżnicowanie języków 

 

Ważną częścią badań lingwistycznych jest dociekanie istoty różnic pomiędzy językami świata. Istota różnic pomiędzy językami jest bardzo ważna dla zrozumienia ludzkich umiejętności językowych. Jeżeli zdolności lingwistyczne człowieka są ściśle ograniczone przez biologiczne właściwości gatunku ludzkiego, wówczas języki muszą być bardzo do siebie podobne. Jeżeli zdolności lingwistyczne człowieka są nieograniczone, wtedy języki mogą znacznie się od siebie różnić.

Istnieje wiele różnych sposobów na zinterpretowanie podobieństw pomiędzy językami. Na przykład: język łaciński używany przez Rzymian przekształcił się w hiszpański w Hiszpanii i włoski we Włoszech. Podobieństwa pomiędzy hiszpańskim i włoskim w wielu przypadkach istnieją dzięki temu, że oba języki wywodzą się z języka łacińskiego. A więc w zasadzie, jeżeli dwa języki mają pewną wspólną właściwość, to ta właściwość może istnieć dzięki pochodzeniu ze wspólnego prajęzyka lub pewnej właściwości ludzkich umiejętności językowych. Oczywiście, zwłaszcza w zakresie leksyki, istnieje zawsze możliwość przypadkowego podobieństwa, tak jak hiszpańskiego słowa mucho i angielskiego much, które nie są ze sobą powiązane w żaden historyczny sposób, chociaż mają to samo znaczenie i podobne brzmienie.

Często możliwość wspólnego dziedzictwa może być zasadniczo wykluczona. Biorąc pod uwagę fakt, że uczenie się języków przychodzi ludziom w miarę łatwo, można stwierdzić, że posługiwano się językami przynajmniej tak długo, jak długo istnieje współczesny człowiek, czyli około pięćdziesięciu tysięcy lat. Niezależne pomiary zmian językowych (na przykład porównywanie tekstów języka starożytnego do języków wywodzących się z niego i używanych współcześnie) sugerują, że zmiana przebiega w takim tempie, że nie można zrekonstruować języka, którym mówiono więcej niż 10 000 lat temu. W konsekwencji cechy wspólne języków mówionych w różnych częściach świata nie są uznawane jako dowód na wspólne pochodzenie.

Co więcej, istnieją udokumentowane przypadki języków migowych rozwijających się w społecznościach ludzi upośledzonych słuchowo, którzy nie mogli mieć kontaktu z językiem mówionym. Okazało się, że języki migowe mają cechy języków mówionych, co umacnia hipotezę, że cechy te nie są zawdzięczane wspólnemu przodkowi, lecz ogólnym właściwościom sposobu przyswajania języka.

Ogólnie mówiąc, zbiór wspólnych właściwości wszystkich języków może być nazwany gramatyką uniwersalną, która wywołuje dyskusje. Lingwiści i ludzie z pozajęzykowych dziedzin także używają tego terminu na wiele różnych sposobów. Uniwersalne właściwości języka mogą być częściowo przypisane uniwersalnym aspektom ludzkiego doświadczenia. Na przykład: wszyscy ludzie używają wody i fakt, że we wszystkich językach występuje termin określający wodę jest z pewnością z tym związany. Wyzwanie, które stawia gramatyka uniwersalna wymaga poradzenia sobie z tym problemem. Oczywiście, doświadczenie jest częścią procesu, poprzez który jednostki uczą się języków. Jednakże doświadczenie samo w sobie nie jest wystarczające, ponieważ zwierzęta trzymane wśród ludzi uczą się języka ludzkiego w bardzo małym stopniu, lub wcale się go nie uczą.

Przypuszczalnie, wszystkie języki ludzkie rozróżniają rzeczowniki od czasowników – jest to generalnie przyjęta zasada. Mogłoby to wymagać bardziej wyszukanego wyjaśnienia, ponieważ rzeczowniki i czasowniki nie istnieją w świecie, lecz są tylko częścią języka.

Ogólnie, właściwości gramatyki uniwersalnej mogą być związane z ogólnymi właściwościami ludzkiego poznania, lub z pewną właściwością ludzkiego poznania, która jest charakterystyczna dla danego języka. Potrzebna jest znacznie większa wiedza na temat ludzkiego poznania, by móc dokonać znaczącego rozróżnienia. W rezultacie, w lingwistyce teoretycznej występują uogólnienia, ale lingwiści nie zajmują stanowiska czy takie uogólnienie może mieć wpływ na inne aspekty poznania.

 

Właściwości języka

 

Od czasów starożytnej Grecji utrzymuje się, że języki są zorganizowane wokół gramatycznych kategorii, takich jak rzeczownik czy czasownik, mianownik lub biernik, teraźniejszość czy przeszłość. Słownictwo i gramatyka języka są zorganizowane wokół tych elementarnych kategorii. Poza tworzeniem konkretnego użycia odrębnych kategorii, język ma ważną właściwość, organizuje elementy w struktury rekurencyjne. To pozwala, na przykład, wyrażeniu rzeczownikowemu zawrzeć inne wyrażenie rzeczownikowe (jak na przykład "usta szympansa") lub zdaniu zawrzeć inne zdanie (na przykład "Myślę, że pada."). Chociaż rekurencja w gramatyce została bezwzględnie rozpoznana dużo wcześniej (na przykład przez Jespersena), znaczenie tego aspektu języka zostało w pełni uświadomione po publikacji książki Syntactic Structures Noama Chomsky'ego w 1957 roku, która przedstawia formalną gramatykę fragmentu angielskiego. Przedtem najbardziej szczegółowe opisy systemów lingwistycznych były systemami fonologicznymi lub morfologicznymi, które były zamknięte i dopuszczały niewiele kreatywności.

Chomsky używał bezkontekstowej gramatyki, powiększając ją za pomocą przekształceń. Od tego czasu bezkontekstowa gramatyka opisuje konkretne fragmenty różnych języków, jednakże udowodniono, że ludzkie języki zawierają szeregowe zależności, którymi bezkontekstowa gramatyka nie może zajmować się dostatecznie. To wymaga zwiększonej umiejętności, na przykład przekształcania. Ważną kwestią jest również to, że zdania rzeczownikowe przed zwrotami czasownikowymi są identyfikowane z czasownikami w zwrotach czasownikowych, w kolejności od lewej do prawej strony.

 

 

Szczegółowe omówienie wybranych działów i podpól

 

Lingwistyka kontekstualna

Lingwistyka kontekstualna oznacza naukę o językoznawstwie w relacji z innymi dyscyplinami akademickimi. W odróżnieniu od językoznawstwa teoretycznego, gdzie język badany jest niezależnie, interdyscyplinarne dziedziny językoznawstwa badają reakcje pomiędzy językiem a resztą świata.

Socjolingwistyka, lingwistyka antropologiczna oraz antropologia lingwistyczna to nauki społeczne, które badają relacje pomiędzy lingwistyką a społeczeństwem jako całość.

Krytyczna analiza dyskursu bada współdziałanie retoryki i psychologii z lingwistyką.

Psycholingwistyka i neurolingwistyka łączy ze sobą nauki medyczne i lingwistykę.

Inne interdyscyplinarne dziedziny lingwistyki obejmują akwizycję języka, lingwistykę ewolucyjną, językoznawstwo komputerowe oraz językoznawstwo kognitywne.

Lingwistyka stosowana

Lingwistyka teoretyczna zajmuje się wyszukiwaniem i opisywaniem ogólnych zasad, zarówno w obrębie poszczególnego języka, jak i w obrębie wszystkich języków. Lingwistyka stosowana wykorzystuje wyniki tych poszukiwań i znajduje zastosowanie dla nich w innych dziedzinach. Zazwyczaj lingwistyka stosowana odnosi się do użycia badań lingwistycznych w nauczaniu języka. Jednak wyniki tych badań wykorzystywane są również w innych dziedzinach.

W dzisiejszych czasach wiele dziedzin lingwistyki stosowanej wymaga użycia komputerów. Zastosowanie językoznawstwa komputerowego w tłumaczeniu komputerowym, w tłumaczeniu wspomaganym komputerowo oraz w tłumaczeniu samodzielnym to niezwykle szybko rozwijające się dziedziny lingwistyki stosowanej, które w ostatnich czasach wysunęły się na pierwszy plan, zwiększając siłę informatyki. Ich wpływ miał duże znaczenie na teorię składni i semantyki, ponieważ przedstawienie jej w wersji komputerowej wymaga bardziej rozszerzonych zasad matematycznych.

Lingwistyka diachroniczna

W odróżnieniu od lingwistyki teoretycznej, która zajmuje się badaniem języków w poszczególnym okresie (zazwyczaj teraźniejszym), lingwistyka diachroniczna bada jak języki zmieniają się pod wpływem czasu, czasami przez wieki. Lingwistyka historyczna korzysta zarówno z bogatej historii (lingwistyka wywodzi się z lingwistyki historycznej) oraz z mocnych teoretycznych podstaw w celu dokonywania badań nad zmianami językowymi.

Lingwistyka historyczna – obejmuje lingwistykę historyczną-porównawczą oraz etymologię.

 

 

Normatywność i opisowość 

 

Obecnie prowadzone badania w dziedzinie "lingwistyki" są czysto opisowe. Lingwiści starają się tłumaczyć naturę języka unikając oceny wartościującej albo próby wytyczenia kierunku rozwoju języka. Jednakże wielu profesjonalistów i laików określa normy panujące w języku, narzucając określone normy dla wszystkich.

Normatywistów (preskryptywistów) można znaleźć wśród nauczycieli języków i dziennikarzy, a nie we właściwej akademickiej lingwistyce. Mają oni jasne pojęcie o tym, co jest prawidłowe, a co błędne i mogą przypisywać sobie odpowiedzialność za to, że kolejne pokolenia będą używały takiej odmiany języka, która poprowadzi do "sukcesu" – często jest to standardowa odmiana danego języka. Przyczyną braku tolerancji dla "niepoprawnego użycia" słowa mogą być nieufność wobec neologizmów, jego powiązania ze społecznie nieakceptowanymi dialektami lub konflikt z ulubioną teorią. Skrajnym przykładem normatywności są działania cenzorów, których misją jest usuwać słowa i struktury, które według nich są uważane za destruktywne dla społeczeństwa. Z drugiej strony, zwolennicy opisowości odrzucają normatywne pojęcie "niepoprawnego użycia." Ewentualnie mogą uznać dany termin za dziwaczny lub mogą odkryć zasadę, zgodnie z którą dane użycie ma rację bytu (w przeciwieństwie do powszechnego, normatywnego założenia, że "złe użycie" jest niesystemowe). Lingwistyka opisowa jest związana z opisywaniem języka. Metodologia opisowa dokładniej niż normatywna przypomina metodologię w innych dziedzinach nauki.

 

 

Mowa versus pismo 

 

Większość współczesnych lingwistów żywi przekonanie, że język mówiony jest bardziej fundamentalny, więc jego badanie jest ważniejsze niż języka pisanego. Przyczyny tego spojrzenia są następujące:

• Umiejętność mówienia wydaje się być cechą wszystkich ludzi, natomiast istnieje wiele kultur i wspólnot językowych bez pisma.
• Ludzie uczą się języka mówionego z większą łatwością i wcześniej niż języka pisanego.
• Wielu naukowców zajmujących się lingwistyką kognitywną uważa, że mózg posiada wewnętrzny "moduł językowy." Wiedzę o nim można zdobyć poprzez analizę mowy, a nie pisma, szczególnie dlatego, że język mówiony został nabyty w procesie ewolucji, a pisany jest stosunkowo nowym wynalazkiem.

Oczywiście, lingwiści są zgodni co do tego, że badania nad tekstem mogą być interesujące i cenne. Dla badań językoznawczych, przy których wykorzystywane są metody lingwistyki informatycznej i korpusowej, język pisany jest często o wiele bardziej wygodny do przetwarzania dużej ilości danych. Trudno jest znaleźć albo stworzyć wielkie korpusy języka mówionego. Są one zazwyczaj sporządzane na piśmie. W dodatku lingwiści zwrócili się ku pisemnemu dyskursowi, który pojawia się w różnych rodzajach komunikacji, za pośrednictwem komputerów, uznając go za realną dziedzinę badań językoznawczych.

Badania nad językiem pisanym są w każdym wypadku uważane za dziedzinę językoznawstwa.

 

 

Historia językoznawstwa

 

Wczesne teksty indyjskich Wed wskazują na strukturę języków – język składa się ze zdań mających cztery stadia rozwojowe, które są wyrażone w trzech czasach (przeszłym, teraźniejszym i przyszłym). Zdania składają się z wyrazów, które mają dwie odrębne formy istnienia (formę wokalną – słowo, i formę wyobrażeniową – znaczenie). Wyrazy te są zazwyczaj czasownikami, które reprezentują czynności ze świata rzeczywistego i rzeczownikami, które występują w siedmiu przypadkach (w zależności od sposobu uczestnictwa w czynnościach ze świata rzeczywistego).

Indyjski gramatyk Panini (około 520 – 460 p.n.e.) jest pierwszym językoznawcą, często uznawanym za twórcę językoznawstwa. Jest on najbardziej znany za sformułowanie, w używanym również w dzisiejszych czasach tekście pod tytułem "Aṣṭādhyāy, 3959 reguł sanskryckiej morfologii". Gramatyka sanskrytu Paniniego jest wysoko usystematyzowana i techniczna. W tym analitycznym podejściu nieodłączne są pojęcia fonemu, morfemu i rdzenia, rozpoznane jedynie przez zachodnich językoznawców około dwóch tysięcy lat później. Reguły Paniniego w pełni opisują morfologię sanskrytu. Następstwem tego, że jego gramatyka skupia się na zwięzłości jest jej nieintuicyjna struktura, przypominająca współczesny "język maszynowy" (jako przeciwieństwo odczytywanych przez ludzi języków programowania). Zaawansowane logiczne zasady i techniki Paniniego miały duży wpływ zarówno na starożytne, jak również na współczesne językoznawstwo.

Bhartrihari (c. 450 – 510) – kolejny ważny autor teorii indyjskiego językoznawstwa. Stworzył on teorię, według której akt mowy składa się z czterech etapów:

• pierwszy – konceptualizacja danej myśli,
• drugi – jej werbalizacja oraz sekwencjonowanie,
• trzeci - wygłoszenie wypowiedzi w przestrzeń, wszystko to wykonane przez mówcę
• i czwarty – zrozumienie wypowiedzi przez słuchacza – osobę interpretującą.

Praca Paniniego oraz późniejszego indyjskiego językoznawcy, Bhartrihariego, miała znaczący wpływ na wiele z podstawowych poglądów zaproponowanych przez wykładowcę sanskrytu, Ferdinanda de Saussure’a, który jest powszechnie uważany za ojca współczesnego językoznawstwa strukturalnego.

W 760 roku na Środkowym Wschodzie perski językoznawca Sibawajh stworzył w swojej obszernej pracy pod tytułem Al-kitab fi al-nahw (الكتاب في النحو – Księga o gramatyce) szczegółowy i profesjonalny opis arabskiego, ukazując wiele lingwistycznych aspektów języka. Sibawajh w swojej książce odróżnił fonetykę od fonologii.

Do pierwszych zachodnich językoznawców zaliczają się Jakob Grimm, który w roku 1822 stworzył zasadę spółgłoskowych zmian w wymowie znaną jako prawo Grimma, Karl Verner, który wymyślił Prawo Vernera, August Schleicher, który stworzył "Stammbaumtheorie" oraz Johannes Schmidt, który w roku 1872 stworzył "Wellentheorie" ("model falowy"). Ferdinand de Saussure jest stwórcą współczesnej lingwistyki strukturalnej. Edward Sapir, lider w amerykańskiej lingwistyce strukturalnej był jednym z pierwszych, którzy badali zależności pomiędzy nauką o języku, a antropologią. Jego metodologia ma ogromny wpływ na jego wszystkich następców. Początkowo badania nad językiem odbywały się w ramach filologii, traktującej język przede wszystkim jako narzędzie literatury. Konsekwencją tego podejścia był preskryptywizm i traktowanie języka mówionego jako niedoskonałej wersji języka pisanego.

Od lat 60. XX wieku głównym modelem języka jest model formalny Noama Chomsky’ego, który rozwinął się pod kierunkiem jego nauczyciela, Zelliga Harrisa, będącego z kolei pod ogromnym wpływem Leonarda Bloomfielda. Chomsky pozostaje najbardziej wpływowym językoznawcą na świecie. Lingwiści zajmujący się Head-Driven Phrase Structure Grammar (HPSG) czy Gramatyką Leksykalno-Funkcjonalną (LFG), podkreślają znaczenie formalizacji i formalnego rygoru w opisie lingwistycznym, i dystansują się nieco od ostatniej pracy Chomsky’ego (program "Minimalistyczny" dla gramatyki transformacyjnej), przyłączając się bardziej do wcześniejszych jego prac. Lingwiści związani z teorią optymalności wskazują uogólnienia pod względem naruszalnych reguł, co jest większym odejściem od głównego nurtu językoznawstwa, a lingwiści zajmujący się różnymi rodzajami gramatyki funkcjonalnej i lingwistyki kognitywnej mają tendencję do podkreślania braku autonomii wiedzy lingwistycznej i braku uniwersalności struktur lingwistycznych, dlatego też znacznie odchodzą od paradygmatu Chomsky’ego.

 

 

Działy językoznawstwa 

 

Językoznawstwo zajmuje się wszelkimi aspektami języka i zawiera w sobie liczne działy. Należą do nich między innymi:

• dialektologia
• etymologia
• fonetyka
• fonologia
• frazeologia
• indoeuropeistyka
• interlingwistyka
• językoznawstwo antropologiczne
• językoznawstwo diachroniczne
• językoznawstwo hipotetyczne
• językoznawstwo historyczno-porównawcze
• językoznawstwo ogólne
• językoznawstwo stosowane
• językoznawstwo synchroniczne
• językoznawstwo taksonomiczne
• językoznawstwo teoretyczne
• klasyfikacja języków
• leksykologia
• leksykografia
• lingwistyka tekstu
• makrolingwistyka
• mikrolingwistyka
• morfologia
• pragmatyka
• semantyka
• semiotyka
• słowotwórstwo
• syntaktyka
• typologia języków

 

 

Interdyscyplinarne kierunki badań lingwistycznych 

 

Na pograniczu lingwistyki i innych nauk wyodrębniły się następujące dziedziny badań:

• ekolingwistyka (ekologia językowa)
• etnolingwistyka
• eurolingwistyka
• geolingwistyka (geografia językowa)
• glottodydaktyka
• glottometria
• językoznawstwo ewolucyjne
• językoznawstwo historyczne
• kryptografia
• krytyczna analiza dyskursu
• juryslingwistyka (lingwistyka prawnicza)
• lingwistyka kognitywna
• lingwistyka komputerowa
• lingwistyka kontaktu
• lingwistyka matematyczna
  • identyfikacja rozmówcy
  • przetwarzanie języka naturalnego
  • przetwarzanie mowy
  • rozpoznawanie mowy
  • synteza mowy
• lingwistyka stosowana
• lingwistyka stratyfikacyjna
• neurolingwistyka
• ortografia
• paleografia
  • runologia
• pedolingwistyka
• polityka językowa
• psycholingwistyka
• socjolingwistyka (socjologia języka)
• systemy pisma
• translatoryka

Produkty wiedzy lingwistycznej znajdują zastosowanie głównie w tych dziedzinach działalności człowieka, w których podmioty (uczestnicy) stosunków społecznych należą do różnych wspólnot językowych. Dziedziny działalności człowieka, w których wiedza lingwistyczna jest potrzebna to: translatoryka – teoria i praktyka przekładu, dydaktyka, pedolingwistyka, obejmująca także nauczanie języka ojczystego dzieci i młodzieży, komunikacja masowa, problematyka grup społecznych posługujących się własnymi językami, informatyka, teoria i praktyka sztucznego intelektu i inne.

Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !

Planetologia (nauki planetarne)

Planetologia 

(nauki planetarne)

- dział astrofizyki zajmujący się badaniem budowy i ewolucji systemów planetarnych, planet, księżyców, planetoid, komet oraz mniejszych ciał niebieskich, a także procesów na nich zachodzących.

W poczet nauk planetarnych zaliczane są czasami nauki o Ziemi, jednak z uwagi na całkowicie od

mienny sposób zbierania danych naukowych uważa się je na ogół za osobną dziedzinę.

Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !

Geografia - wiadomości wstępne, podział

 

Geografia  

 

– nauka przyrodnicza, humanistyczna i społeczna zajmująca się badaniem powłoki ziemskiej (przestrzeni geograficznej), jej zróżnicowaniem przestrzennym pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, a także powiązaniami pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a działalnością społeczeństw ludzkich. Nazwa geografia (gr. Γεωγραφία) pochodzi od słów γῆgeos – "ziemia" i γράφω grapho – "piszę". Za twórcę terminu uważa się Eratostenesa z Cyreny. Ze względu na różnorodność przedmiotu geografii i urozmaiconej metodologii częste są dyskusje wokół jej definicji oraz zakresu badawczego; proponuje się używanie w miejsce dotychczasowej nazwy "geografia" terminu "nauki geograficzne".

 

Definicja według Stanisława Leszczyckiego: Geografia jest nauką o przestrzennym zróżnicowaniu struktur fizyczno-geograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych i ich wzajemnym powiązaniu.

 

 

Przedmiot badań 

 

Przedmiotem badań geografii jest środowisko geograficzne obejmujące zarówno przyrodę, jak i gospodarkę. Geografia ma więc dwa przedmioty badań: środowisko naturalne oraz człowieka i jego działalność. Jest więc nauką dualistyczną.

Miejsce w systemie nauk 

 

Ze względu na swój dualizm (podwójny przedmiot badań) geografia należy zarówno do nauk przyrodniczych (geografia fizyczna) oraz do nauk społeczno-ekonomicznych (geografia społeczno-ekonomiczna); równocześnie poszczególne działy geografii fizycznej i społeczno-ekonomicznej wykazują ścisłe związki z innymi pokrewnymi gałęziami wiedzy. Działy geografii fizycznej wiążą się z naukami przyrodniczymi: geomorfologia z geologią i fizyką, klimatologia z fizyką, hydrografia z hydrologią i chemią, glacjologia z fizyką, geografia gleb z gleboznawstwem i biologią itd. Podobnie działy geografii społeczno-ekonomicznej wykazują powiązania z naukami społeczymi i ekonomicznymi, i tak np.: geografia osadnictwa z historią i urbanistyką, geografia ludności z demografią i statystyką itp. Geografia jest nauką syntetyzującą, problemową; w ujęciu przedmiotowym jest monotematyczna (formułująca prawidłowości na podstawie powtarzalności zjawisk) w ujęciu regionalnym jest idiograficzna (dająca opis przestrzenny zjawisk).

 

 

Metody badań

 

Podstawą tej nauki jest badanie przestrzennych zależności, a najczęściej stosowanym narzędziem jest mapa.

• opisowe – przeglądowy opis cech miejsca i ludności go zamieszkującej,
• analityczne – odpowiedź na pytanie, dlaczego jakieś zjawiska występują na danym obszarze.

 

 

 Działy geografii 

 

 

Podstawowe działy geografii 

 

1. Geografia fizyczna zajmująca się środowiskiem przyrodniczym, jego cechami, przestrzennym zróżnicowaniem tych cech oraz zjawiskami je kształtującymi. W skład geografii fizycznej wchodzą:

• biogeografia
• geoekologia
• geomorfologia
• hydrologia
  • limnologia
  • potamologia
  • oceanologia
  • oceanografia
  • glacjologia
• klimatologia
  • fenologia
• meteorologia
  • biometeorologia
  • synoptyka
• pedogeografia

2. Geografia społeczno-ekonomiczna (geografia człowieka, antropogeografia) zajmująca się wszelkimi aspektami działalności człowieka, przestrzennymi strukturami życia społecznego i gospodarczego oraz poszczególnych działów gospodarki. W dziale geografii społeczno-ekonomicznej wyróżnia się:

• geografia historyczna
• geografia komunikacji
  • geografia łączności
  • geografia transportu
• geografia kultury
• geografia ludności (demografia)
• geografia osadnictwa
• geografia polityczna
• geografia przemysłu
• geografia religii
• geografia rolnictwa
• geografia społeczna
• geografia turyzmu
• geografia usług
• geografia wyborcza

3. Geografia regionalna zajmująca się kompleksowym opisem środowiska geograficznego regionów.

 

 

Nauki pomocnicze 

 

• Kartografia
• Geodezja
• Geopolityka
• Geoinformacja i geoinformatyka
• Astronomia

 

 

Historia geografii

 

Greccy uczeni jako pierwsi zajmowali się geografią jako nauką i filozofią. Największy wkład wnieśli Tales z Miletu, Herodot, Eratostenes, Arystoteles, Strabon i Ptolemeusz. Rzymianie w czasie swoich podbojów rozwinęli sztukę rysowania map.

W średniowieczu do rozwoju tej dziedziny przyczynili się Arabowie (między innymi Al-Idrisi, Ibn Battuta czy Ibn Khaldun), którzy przejęli dziedzictwo naukowe Greków i Rzymian, aktywnie je rozwijając. W tym samym czasie horyzont geograficzny rozszerzył Marco Polo. Wiek XV i XVI to epoka wielkich odkryć geograficznych. Napływ szczegółowych danych wymagał lepszych fundamentów teoretycznych oraz lepszych technik kartograficznych, czego wyrazem są Geographia generalis Vareniusa i mapa świata Merkatora.

W XVIII i XIX wieku geografia staje się oddzielną dziedziną nauki i zostaje wprowadzona do programów uniwersyteckich. W ciągu ostatnich dwustu lat nastąpił znaczny rozwój nauk geograficznych oraz stosowanych w nich metod i narzędzi badawczych.

W rozwoju geografii znaczącą rolę odegrały organizacje skupiajace badaczy i miłośników geografii np. brytyjskie Królewskie Towarzystwo Geograficzne czy amerykańskie Narodowe Towarzystwo Geograficzne a w Polsce Polskie Towarzystwo Geograficzne istniejące od 1918 roku.

Tradycje najstarszej katedry geografii w Polsce, która została założona w 1849 roku i była kierowana przez Wincentego Pola, kontynuuje Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Zapraszamy do zapisania się na nasz newsletter !

Historia- opis ogólny, podział

Historia 

– nauka, która zajmuje się badaniem przeszłości. Jest humanistyczną i społeczną dziedziną nauki zajmująca się dochodzeniem do wiedzy o zdarzeniach minionych od czasów wynalezienia pisma (wcześniejszymi wydarzeniami zajmuje się prehistoria) na podstawie świadectw bezpośrednich, źródeł pisanych lub wyników badań nauk pomocniczych historii. Wynikiem badań historycznych jest opis dziejów (historiografia). Przedmiotem badań jest z reguły historia człowieka i cywilizacji ludzkiej.

 

 

Pojęcie, zakres i miejsce wśród innych nauk

 

Historia jest najczęściej pojmowana w dwóch odrębnych znaczeniach – jako res gestae, czyli dzieje – przeszłość jako taka oraz rerum gestarum, czyli wszelkie relacje o tej przeszłości, w tym historiografia.

Wyraz "historia" pochodzi od greckiego słowa ἱστορία (istoria), pierwotnie znaczącego "badanie, dochodzenie do wiedzy" oraz "wiedza zdobyta poprzez badanie". Herodot użył tego słowa do określenia charakteru swojej pracy: Oto przedstawienie badań (gr. ἱστορίης ἀπόδεξις istories apodexis) Herodota z Halikarnasu ; stąd pochodzi z kolei tradycyjny tytuł jego dzieła: Ἱστορίαι('Istoriai, tłumaczony zwykle jako Dzieje) i nazwa nauki.

Tradycyjnie, za okres podlegający badaniom historycznym uważa się dzieje od powstania cywilizacji opartej na przekazie pisemnym, dla wcześniejszych dziejów rezerwując termin prehistoria. Z takiego podejścia wynika chronologiczna rozbieżność początków historii na różnych obszarach świata i w różnych cywilizacjach. W ostatnich stuleciach przedmiot badań się jednak nieustannie poszerzał i pogłębiał, obejmując wszystkie kontynenty świata, również wiele kultur niepiśmiennych oraz nowe zagadnienia antropologiczne. Metodologię historyczną cechuje poszukiwanie logicznej konstrukcji przyczynowo-skutkowej przy krytycznym podejściu do źródeł historycznych.

Starożytni Grecy uważali historię za jedną ze sztuk. Historia nie jest łatwa do zaklasyfikowania wśród nauk. Jeśli bowiem przyjąć jej cel czysto faktograficzny, polegający na ustaleniu biegu zdarzeń i wyjaśnieniu stosunku przyczynowo-skutkowego, staje się ona nauką nieomalże ścisłą (zobacz: Historiografia). Jednak widząc w niej naukę, która zajmuje się jednorazowymi wydarzeniami, a nie prawidłami – jej charakter ściśle naukowy staje się niejednoznaczny. Jeśli przyjąć jej umiejętność wskazywania na stosunek biegu zdarzeń do ewolucji cywilizacji, zauważymy, że ociera się ona o aspekty etyczno-społeczne, co ją zbliża się do filozofii lub do socjologii.

 

 

Historia historiografii 

 

Pierwsze znane opisy czasów minionych są obarczone silnym paradygmatem religijnym, mitologicznym lub teologiczno-prawnym (zobacz np. Tora). Pierwsi greccy kronikarze opisywali z reguły mitologię założycielską politycznych systemów terytorialnych, w których żyli (zobacz Homer). Opisy dziejów rzeczywistych rozpoczęły się w europejskim obszarze kulturowym w starożytnej Grecji w V w. pne. Herodot jako pierwszy postanowił oddzielić to co prawdziwie się zdarzyło, od tego co jest domeną legendy. Pierwszy krytyczny rozbiór historyczny (krzyżujący dostępne źródła) znajduje się u Tukidydesa, w jego historii wojen peloponeskich – dziele uważanym za pierwsze dzieło historyczne. W starożytności różnorodne opisy historyczne zaistniały na terenie całego Imperium Rzymskiego (zobacz np. Tacyt, Tytus Liwiusz, Pliniusz Starszy). W podobnym czasie powstają pierwsze dzieła historiograficzne w cywilizacji chińskiej (Kronika Wiosen i Jesieni z komentarzem Zuozhuan, Zapiski historyka Sima Qiana).

We wczesnym średniowieczu zapis dziejów stał się istotnym czynnikiem cywilizacji chrześcijańskiej i był praktykowany głównie przez mnichów i księży w klasztorach i na najważniejszych dworach. Spisywane na bieżąco były wydarzenia polityczne, genealogie, biografie (w tym żywota świętych, patrz: hagiografia). Powstawały wówczas roczniki, kroniki, res, gesta, opera, acta, vitae. Wśród ówczesnych historyków zobacz np.: Beda Czcigodny, Thietmar, Adam z Bremy, Anna Komnena, Geoffrey of Monmouth, Gall Anonim. W tym okresie rodzi się również historiografia arabskaAl Masudi). (zobacz:

W późnym średniowieczu dzieła historyczne zaczęły przybierać formę coraz mniej uwarunkowaną pierwiastkiem religijnym. Jednocześnie historycy zaczęli zwracać uwagę na okoliczności towarzyszące wielkim ludziom lub wydarzeniom. W ten sposób, w dobie rodzącego się humanizmu rozpoczęła się historia społeczna. Zobacz np. u schyłku średniowiecza Jean Froissart, Jan Długosz, wreszcie w pełni renesansowy: Leonardo Bruni.

Historycy Renesansu odkryli na nowo klasykę starożytności, co wpłynęło zasadniczo na metodologię historyczną: pogłębiło krytyczne podejście do źródeł pisanych, z wyszczególnieniem analizy dokumentów (zobacz: dyplomatyka), włączyło obiekty badań epigrafiki czy numizmatyki do źródeł historycznych. Reformacja i kontrreformacja są okresem, w którym po raz ostatni ideologia religijna odgrywa istotną rolę historiograficzną. Historycy renesansu zobacz np. Marcin Kromer.

W XVIII wieku oświecenie odgrywa dużą rolę w rozwoju nauk humanistycznych, lecz zasadnicze zmiany przyniesie dopiero następne stulecie. W czasach nowożytnych zrodziła się historia uważana do dziś za nowoczesną. W XIX wieku ustalił się kanon nauk pomocniczych historii, który z niewielkimi dodatkami trwa do dziś. Duży wpływ na profesjonalizację badań miała tzw. szkoła getyńska. Historycy wykraczali coraz bardziej poza dzieje polityczne i ogarniali swoimi badaniami wiele aspektów społecznych, gospodarczych, cywilizacyjnych, na co wpływ miał m.in. romantyzm. Do wcześniejszego krytycyzmu dołączył wymóg obiektywizmu, w szczególności pod wpływem pozytywizmu. Do rozwoju badań historycznych przyczynił się wzrost uniwersytetów i szkół wyższych w XIX-wiecznej Europie. Na początku XX wieku, pod wpływem francuskiej szkoły historycznej, badania historyczne wykraczają z obszaru czystej faktografii i obejmują długie ewolucje cywilizacyjne, w szeroko zakrojonych badaniach porównawczych (słynna École des Annales: Lucien Febvre, Marc Bloch, a następnie w XX wieku Fernand Braudel, Jacques Le Goff). Zobacz w Polsce np.: Joachim Lelewel, Wojciech Kętrzyński, Józef Widajewicz, czy trochę później Szymon Askenazy lub Oswald Balzer.

Od końca XIX wieku do chwili obecnej trwa bardzo ożywiona dyskusja nad statusem historiografii i wiedzy historycznej w kulturze. Zapoczątkowana ona została przez publikację przez Friedricha NietzschegoO pożytku i szkodliwości historii dla życia czyli drugich „Niewczesnych rozważań”, w których zarzuca historykom (dotyczy to głównie historyków niemieckich, lecz nie tylko ich) pomylenie szczegółowości z prawdą a beznamiętności z uczciwością. Kontynuującą refleksję Nietzschego XX wieczną krytykę historiografii można podzielić na kilka etapów i związanych z nimi aspektów problemowych: eseju

• W pierwszej kolejności była to krytyka przede wszystkim historiografii „tradycyjnej” i „faktograficznej”. Rozpoczęli ją w latach trzydziestych XX wieku reformistycznie nastawieni historycy: twórcy szkoły Annales: Lucien Febvre i Marc Bloch, a kontynuowali między innymi Fernand Braudel i Jacques Le Goff. Zalecano tutaj przede wszystkim zbliżenie historiografii do nauk społecznych i tym samym rozszerzenie jej horyzontu poznawczego.
• Przedstawiciele mikrohistorii i antropologii historycznej: Emmanuel Le Roy Ladurie i Carlo Ginzburg akcentowali potrzebę głębszych przemian w historiografii, uwzględniających nie tylko jej warstwę narracyjną czy metodologiczną, lecz przede wszystkim fundamentalną perspektywę poznawczą. Historycy powinni szukać w źródłach nie faktów do zinterpretowania, lecz żywych ludzi, których należy zrozumieć.
• Historyk, w ujęciu Michela Foucaulta, powinien zmienić swoją relację do badanej rzeczywistości i nie występować względem niej jedynie jako badacz, lecz jako społecznie zaangażowany krytyk teraźniejszości. Historiografia w takim ujęciu, ma stać się formą krytyki społecznej i formą autorefleksji nad własną kulturą.

W wieku XX powstało wiele odmiennych szkół historycznych, tworzących rzeczywistą debatę metodologiczną. Jednocześnie część historyków przyjęła w swych badaniach postawy ideologiczne (w szczególności w I połowie XX wieku: historycy marksistowscy i nazistowscy). W XX wieku rozwinęły się także badania nad historią innych nauk (zobacz np. historia sztuki, historia literatury, historia religii). Po wojnie w Polsce powstało kilka istotnych szkół historycznych, wokół największych historyków polskich. Większość z nich była mediewistami, aby uniknąć marksistowskiej interpretacji dziejów – zobacz np. Aleksander Gieysztor, Henryk Samsonowicz, Jerzy Kłoczowski, Gerard Labuda.

Druga połowa XX wieku to także powstanie wielu nowych pól dla badań historycznych, np. historia kolorów, historia uczuć, historia idei sportowej, historia kobiet czy historia przedsiębiorczości. Koniec XX wieku i jego przełom z wiekiem XXI charakteryzuje się nowymi kierunkami badawczymi, wynikającymi często z wielodyscyplinarnego podejścia, na pograniczu historii i psychologii, socjologii, czy np. politologii.

 

 

Periodyzacja 

 

Istnieje wiele szkół podziału całej historii na epoki historyczne, w zależności od badanego przedmiotu dziejowego. Wychodząc z założeń metodologicznych olbrzymia większość szkół uważa za prehistorię czasy sprzed wynalezienia pisma. Jednak istnieją szkoły cofające historię do rewolucji rolniczej lub założeń pierwszych zespołów proto-miejskich (ok. 10-7.000 lat pne.). Klasyczny podział epok dla historii Europy odróżnia :

• starożytność, historia starożytna – czasy do roku 476, czyli upadku Imperium Rzymskiego. Odróżnia się w niej przede wszystkim badania nad starożytnym Egiptem, nad kulturami Bliskiego Wschodu, nad starożytną Grecją i nad Imperium Rzymskim.

• średniowiecze, historia średniowieczna – czasy od starożytności do przełomu XIV i XV wieku, czyli wynalezienia druku przez Gutenberga (1440) i odkrycia Ameryki (1492) dla zachodniej części Europy, a dla wschodniej części kontynentu – zdobycia Konstantynopola przez Turków 1453. Średniowiecze dzieli się na wczesne średniowiecze (do V-XII wieku), klasyczne (XII – XIV wiek) i późne (wieki XIV-XV). Istnieje pogląd głównie wśród niektórych historyków francuskich, że podział ten jest cywilizacyjnie sztuczny i należałoby okres średniowiecza rozciągnąć aż do oświecenia.

• nowożytność, historia nowożytna – w części Europy dzieli się na czasy od średniowiecza do przełomu XVIII-XIX wieku, czyli do Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) lub do końca kongresu wiedeńskiego (1815). W Polsce przyjęło się liczyć do trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej (1795) lub do Wiosny Ludów (1848). Część badaczy przyjmuje, że właściwą cezurą była dopiero I wojna światowa. Szkoła anglosaska ciągnie czasy nowożytne do dziś.

• historia najnowsza – od nowożytności do dziś.

W wyniku różnic chronologicznych w rozwoju cywilizacyjnym i w przebiegu dziejów, osobne periodyzacje funkcjonują dla różnych obszarów ziemi:

• historia Europy
• historia Azji
• historia Afryki
• historia Ameryki Północnej
• historia Ameryki Południowej i Środkowej
• historia Australii
• historia Arktyki

Przy tym w większości opracowań syntetycznych historii powszechnej stosuje się periodyzację stworzoną dla historii Europy, odnosząc ją także do dziejów pozostałych kontynentów. Historia współczesna jest często dzielona na wieki - XIX, XX i XXI, z tym że w literaturze mają one umowną długość, zwykle nieco mniejszą lub większą od 100 lat (np. przyjmuje się, że "historyczny" XIX wiek trwał od 1791 do 1914 lub 1918 roku).

Periodyzacja od lat należy do grupy ważnych problemów badawczych i metodologicznych historii. Problem momentów początku i końca poszczególnych epok ma bogatą literaturę. Istnieją również koncepcję odrzucające klasyczny podział na epoki - m.in. koncepcja "długiego trwania" Fernanda Braudela i "długiego średniowiecza" Jacques'a Le Goffa.

 

 

Nauki pomocnicze historii 

 

Nauki pomocnicze historii (NPH) są odrębnymi naukami, mającymi fundamentalne znaczenie w metodologii badań historycznych. Pozwalają na właściwą ocenę jakości źródła, krytyczny jego rozbiór, oraz konfrontację różnych źródeł. Pozwala ponadto wyjść poza przekaz samej treści źródła i czerpać dane z wielu czynników pobliskich.

• Archeologia – samodzielna nauka badająca materialne pozostałości ludzkich kultur, przedmiotem badania są zarówno kultury prehistoryczne, jak i cywilizacje historyczne. Długo uważana przez historyków za mało wiarygodną ze względu na trudności w datacji badanych obiektów oraz w przypisywaniu ich konkretnym podmiotom kulturowym i politycznym; dziś bardzo istotna nauka pomocna w badaniu okresów historycznych.

• Archiwistyka – nauka o metodach pracy z archiwami (historyczne i aktualne sposoby gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania danych).
  • Archiwoznawstwo – nauka o dziejach i zasobach poszczególnych archiwów. Szczególnie istotna dla okresu nowożytnego i najnowszego.

• Bibliologia historyczna – nauka o piśmie opublikowanym (manuskrypcie i druku)
  • Bibliografia – nauka o zapisie bibliograficznym – niezbędna dla katalogowania pozycji książkowych.

• Brachygrafia – nauka o skrótach stosowanych w piśmie, w szczególności bardzo istotna dla historyków mediewistów – w średniowiecznej łacinie i grece bardzo często używano skrótów w piśmie.

• Chronologia – jedna z podstawowych nauk pomocniczych historii, zajmująca się sposobami określania czasu, czyli systemem datowania (np. kalendarzach). Metoda chronologii pozwala na ustalenie np. świąt ruchomych przypadających na dany rok, lub dnia tygodnia przypadającego na daną datę.

• Demografia historyczna – nauka o populacjach ludzkich, czyli liczbie ludzi w różnych miejscach i w różnych epokach.

• Dendrochronologia – nowa nauka z pogranicza biologii, archeologii i meteorologii. Umożliwia datację drewnianego znaleziska archeologicznego na podstawie grubości słojów drewna. Szerokość słoju zależy od czynników meteorologicznych danego roku. Dzięki porównaniu słojów z tego samego obszaru można uzyskać katalog grubości słojów obejmujący wiele wieków. Wówczas można datować datę ścięcia znalezionego drewna z precyzją do pół roku. Jest to jedna z najprecyzyjniejszych metod datacji dla wczesnego średniowiecza i starożytności – precyzyjniejsza od datacji węglem C14.

• Dyplomatyka – nauka badająca dokumenty od strony krytyki naukowej, czyli określająca przydatność zachowanych dokumentów do badań historycznych. Pozwala m.in. wykryć falsyfikaty oraz ustalić procedury prawne i administracyjno-kancelaryjne stosowane przy powstawaniu dokumentów.

• Epigrafika – nauka o uwiecznianiu napisów, np. na pomnikach, budynkach, nagrobkach, tablicach pamiątkowych, ale także na sztandarach, szatach liturgicznych.

• Etnografia - nauka o kulturze ludowej (folklorze) danego regionu. Jednym ze znanych etnografów był Oskar Kolberg, który w swoim wielotomowym dziele pt. Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce zgromadził folklor całej Polski.

• Falerystyka – nauka o medalach, orderach i innych odznaczeniach.

• Genealogia – nauka o stopniach pokrewieństwa osób, rodzin i rodów. W szczególności istotna przy badaniach dotyczących warstw panujących, dziedziczenia, koligacji politycznych, ale również ostatnimi laty przydatna w historii chorób czy historii przekazu genetycznego.

• Geografia historyczna – nauka odtwarzająca całość środowiska geograficznego w danym miejscu i epoce, lub ukazująca zmiany chronologicznie zachodzące w danym miejscu – zajmuje się rekonstrukcją ukształtowania powierzchni, środowiska przyrodniczego, kultury, gospodarki (historia gospodarcza) i polityki (historia polityczna). Bardzo istotna z punktu widzenia historii militarnej i gospodarczej. W skali światowej stanowi również naukę pomocniczą dla badań geopolitycznych.

• Heraldyka – nauka o herbach – przede wszystkim rodowych, ale również herbach miast, ziem, instytucji itd. Nauka pomocnicza dla badań genealogicznych, ale również dla historii idei, historii wyobraźni i symboliki.

• Kartografia – nauka zajmująca się mapami w historii i metodami ich produkcji. Ważna dla geografii historycznej, ale również dla badań nad historią nauki, podróży, świadomości i wyobraźni geograficznej.

• Kodykologia – nauka pomocnicza mediewistyki i paleografii dotycząca rękopisów zapisanych w kodeksach i księgach sprzed ery druku.

• Kryptografia – nauka o odczytywaniu zaszyfrowanych tekstów, przydatna w dyplomatyce, w historii stosunków międzynarodowych i dyplomacji, jak i w wielu innych badaniach historycznych.
• Metrologia - nauka zajmująca się sposobami dokonywania pomiarów oraz zasadami interpretacji uzyskanych wyników.
• Numizmatyka – nauka o monetach, ale także innych środkach pieniężnych i papierach wartościowych. Fundamentalna dla historii gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, ale również pełniąca bardzo istotną rolę w datacji archeologicznej. Dla historii politycznej, dla historii idei społeczno-politycznych (zwłaszcza w okresie średniowiecza) istotne zagadnienia niosą treści zawarte na obydwu, lub nawet na trzech stronach monet.

• Paleografia – nauka o systemach pisma, głównie sprzed ery druku. Fundamentalna nauka dla właściwego odczytania i datowania niedrukowanych źródeł historycznych.
  • Neografia – chronologiczna kontynuacja paleografii, badająca pismo ręczne po odkryciu druku.

• Papirologia – nauka o rękopisach zapisanych na papirusie (dotyczy zarówno egiptologii, jak i całej historii starożytnej).

• Prasoznawstwo – nauka o czasopismach i wydawnictwach periodycznych, obejmująca coraz częściej także inne źródła informacji pochodzenia dziennikarskiego.

• Sfragistyka – nauka o pieczęciach, stanowiąca bardzo ważny komplement dyplomatyki i heraldyki. Istotna dla badań nad najwyższymi warstwami społecznymi i politycznymi.

• Weksylologia – nauka o sztandarach, chorągwiach, proporcach itp. stanowi uzupełnienie heraldyki i historii symboli.

Trzeba zaznaczyć, że podział klasyczny nauk pomocniczych jest coraz bardziej kontestowany w ostatnich dziesięcioleciach. Powstające badania wielodyscyplinarne wskazują na nowe możliwości stojące przed historykami stosującymi wyniki innych nauk (np. badających pyłki roślinne i ich rozprzestrzenienie geograficzne).

 

 

Specjalizacje historyczne 

 

antropologia historyczna archiwistyka mikrohistoria makrohistoria historia administracji historia lokalna historia polityczna historia gospodarcza historia sztuki historia muzyki historia religii historia Kościoła historia archiwalno-dokumentalistyczna historia nauki

historia państwa i prawa historia prawa historia państwowości historia idei historia wojskowości historia dyplomacji historia społeczna historia książki historia kultury materialnej historia medycyny historia doktryn politycznych i prawnych metodologia historii polityka historyczna historia sztuki